Atomen en zo

Al vele jaren, en ondanks mijn opvoeding, heb ik het geloof laten vallen. Het laat natuurlijk de vraag open, wat dan wel? Als atheïst beland je dan snel in een 'nietsisme'. Niet dat dit me stoorde, maar onverwacht en zonder op zoek te gaan naar wat mensen graag 'zingeving' noemen, kreeg ik een duidelijk kader door het boek 'De Zwenking' van Stephen Greenblatt te lezen. Blijkt dat ik een epicurist ben. Epicurus was een Griekse filosoof die leefde rond 300 v. Chr. Zijn ideeën werden verfijnd en zeer poëtisch neergeschreven door Lucretius, de Romeinse dichter, in het werk De Rerum Natura. Enkele basisideeën:

De basis van alles zijn atomen. Ze zijn eeuwig, gelijk en vormen de bouwstenen van alles in het heelal. Dat maakt dat mensen niet uniek zijn en geen grond hebben om zich hoger of specialer te wanen dan elk ander wezen dat leeft, of de aarde, de lucht of het water. We zijn geen bevoorrecht gevolg van een schepping, maar een toevallige voorbijganger in de loop der dingen. Alles in het heelal is voortdurend in beweging, en de botsing van de atomen zorgt voor verandering. De natuur experimenteert voortdurend. Hier vind je dus al de basis van de evolutietheorie.

Als de mens sterft, vallen de atomen uiteen om weer in het geheel (heelal) te verdwijnen. Er is bijgevolg ook geen leven na de dood, en niet zoiets als de onsterfelijke ziel. Alles is sterfelijk en voorbijgaand, behalve de atomen.

Het is de beweging van de atomen die de basis vormt van de vrije wil. Er is geen vooropgezet plan, dus is er vrijheid.
Alles is materie, dus bestaan er geen geesten, duivels of engelen. Zulke wezens zijn imaginair.
Er zijn dus ook geen goden die ons leven aansturen of de loop der dingen kunnen beïnvloeden. Bidden, smeken of potsierlijk vertoon om de gunst der goden te bekomen is dan ook zinloos. Alle godsdiensten zijn dus bijgeloof, gebaseerd op diepgewortelde verlangens en angsten.

De kracht die alle levende wezens aanstuurt is per definitie erotisch. We verzorgen ons lichaam, maken ons mooier met welgekozen kledij, bestrijden lichaamsgeuren en gaan uit eten, al dit om 'de vrouwtjes' te verleiden. Fundamenteel komt het voort uit de erotiek.

Het hoogste doel in het leven is bestrijden van pijn en verhogen van genot. Het gaat hier niet om vergaren van rijkdom of wellust. Dit onophoudelijk verlangen leidt enkel tot zelfbedrog en onderwerping aan het materiële, wat weer leidt tot meer pijn en kwelling. Echt genot zit in de matiging. Zorgen voor een degelijk goed leven, zonder uitspattingen.
Deze visie staat haaks op religie, die in pijn en afzien de weg ziet naar het goddelijke. Denk aan vasten, zelfkastijding maar vooral opgelegde regels die volledig in strijd zijn met de natuur der dingen (bv. seksuele onthouding in het celibaat). Religies leggen de gelovigen een batterij aan regels op die per definitie niet na te leven zijn, en dus leiden tot een leven als zondaar. De enige weg om dit goed te maken is nog meer onderwerping aan de regels en boetedoening. Eeuwenlang gold bv. in het christendom zelfkastijding hierin als beste weg, en werden meerdere zelfkastijders aanbeden en tot heiligen gekroond. Het lichaam als berger van al het onzuivere, de geest als reine tempel voor het goddelijke. Deze tweedeling kent het epicurisme niet. Religie gaat uit van het negatieve, de mens als eeuwige zondaar. Religies zijn dus per definitie wreed en staan genot in de weg.

Wie de natuur der dingen begrijpt, voelt diepe verwondering. Het besef dat alles enkel uit atomen bestaat en immense leegte, is geen reden tot wanhoop. Het versterkt net de weg van de rede, en relativeert triviale zaken zoals kortschalige emotionaliteit of het plezier van materiële rijkdom.

Deze verwondering wordt door Stephen Greenblatt als volgt omschreven:

"Als je opkijkt naar de nachtelijke hemel en met een onbestemd gevoel van ontroering de oneindige sterrenpracht bewondert, staar je niet naar het handwerk van de goden of in een kristallen sfeer los van onze vergankelijke wereld. Je ziet de materiële wereld waar je zelf deel van bent, uit de elementen waarvan je zelf bent opgebouwd. Er is geen vooropgezet plan, geen goddelijke architect, geen intelligent ontwerp. [...] Niets is voor eeuwig - van onze eigen soort tot de planeet waarop we leven en de zon die onze dagen verlicht. Alleen de atomen zijn onsterfelijk."

Uit: Stephen Greenblatt. De Zwenking, hoe de wereld modern werd. De Bezige Bij, Amsterdam, 2012.